उजनी जलाशयात युरोपातून हिवाळी पाहुणा पक्षी म्हणून दुर्मीळ बीनहंस पक्ष्यांचे प्रथमच आगमन
सोलापूर |
स्थलांतरित पक्ष्यांसाठी नंदनवन ठरलेल्या उजनी जलाशयावर यावर्षी युरोपातून हिवाळी पाहुणा पक्षी म्हणून ‘बीनहंस’ पहिल्यांदाच येऊन दाखल झाला आहे. अकलूज येथील पक्षी निरीक्षक ऋतुराज कुंभार व दिग्विजय देशमुख या वन्यजीव छायाचित्रकारांनी नुकतेच आपल्या कॅमेऱ्यात बीनहंसाची छबी कैद केली आहे. हंस गणातील कलहंस हे यापूर्वी या ठिकाणी अनेक वेळा आल्याची नोंद आहे. मात्र बीन हंस पक्षी, उजनी धरण निर्मितीनंतर पहिल्यांदाच आला आहे. तो सध्या भिगवणच्या जवळपास पसरलेल्या विस्तीर्ण पाणफुगवटय़ावरील उथळ पाण्याच्या ठिकाणी पट्टकदंब हंसांच्या थव्यात विहार करताना दिसतो.
दरवर्षी हिवाळय़ात रशियाजवळच्या युरेशिया, सायबेरिया, मंगोलिया येथून पट्टकदंब हंस, चक्रवाक बदक, पाणटिवळे, धोबी व अन्य स्थलांतरित पक्षी हिमालयाची हिमशिखरे ओलांडून भारतीय उपखंडात येऊन दाखल होतात. पुढे तीन-चार महिने विविध राज्यांतील जलस्थानांवर वास्तव्य करून पुन्हा आपल्या मूळ प्रदेशाकडे निघून जातात. या पक्ष्यांच्या संगतीने युरोपातील ब्रिटन, नॉर्वे, कॅनडा येथील बर्फाच्छादित प्रदेशातील काही टुन्ड्रा व टायगा हंसपक्षी भरकटत भारतात येतात. त्यातलाच हा प्रकार म्हणजे या वेळी उजनीवर बीन हंस येऊन दाखल झालेला आहे. इंग्रजीत ‘बीनगूज’ म्हणून ओळखला जाणारा हा हंसपक्षी स्थानिक बदकांपेक्षा आकाराने मोठा आहे. त्याचे डोके गोलाकार आहे. चोच जड व गडद तपकिरी रंगाची असून त्यावर मध्यभागी नारंगी डाग दिसून येतो. त्याचे पाय नारंगी रंगाचे असून पायांची बोटे पातळ पापुद्र्यानी जोडलेली असतात. पंख गडद तपकिरी पिसांचे असतात. हा हंसपक्षी पूर्णपणे शाकाहारी असून तो पाणवनस्पतीचे खोड व पाणथळ जवळच्या पिकांची पाने, बिया या खाद्यांवर गुजराण करतो. सुमारे पंचवीस वर्षे आयुर्मान लाभलेला हा हंस सामान्यपणे अडीच ते तीन किलो वजनाचा असतो. उजनीवर कधीकधी भरकटत येणाऱ्या कलहंस व बीनहंस यामध्ये बरेच साम्य असते.
युरोपातील नॉर्वे व ब्रिटनपासून रशियाच्या युरेशिया भागातील टुंड्रा व टायगा प्रदेशात हे हंस वीण घालतात, म्हणून यांना ‘टुंड्रा बीनगूज’ या नावाने ओळखतात. पाणवठय़ालगतच्या असलेल्या पावटा व वाटाणासारख्या पिकांत यांचा वावर असतो. म्हणून बीनहंस हे नाव दिले आहे. हिंदूू धर्मात हंसांना मानाचे स्थान आहे. हंस विद्यादेवता सरस्वतीचे वाहन आहे. हंसाची हत्या करणे म्हणजे माता-पिता, देवता व गुरूची हत्या करणे असे समजले जाते. पाणी व दूध अलग करणारा हा पक्षी आहे म्हणून आख्यायिका सांगितली जाते. दुर्मीळ हंस उजनीवर पहिल्यांदा आल्याने पक्षी निरीक्षक व निसर्गप्रेमी या ठिकाणी गर्दी करत आहेत. त्याचे छायाचित्र टिपताना व निरीक्षण करताना पर्यटकांनी भरकटत आलेल्या या हंस पक्ष्याला असह्य होईल असे वर्तन करू नये, असे आवाहन पक्षी अभ्यासकांनी केले आहे.
उत्तर युरोपातील ब्रिटन व नॉर्वे या शीत प्रदेशात वीण घालणारे हे हंस रशिया जवळच्या मंगोलिया, सायबेरिया व युरेशिया व उत्तर एशियातील चीनपर्यंत दरवर्षी स्थलांतर करून येत असतात. हे पक्षी भारतात तसे येणे दुर्मीळच. मंगोलिया व सायबेरिया येथे मूळ वास्तव्याला असणारे पट्टकदंब हंस, चक्रवाक, धोबी, पाणटिवळे इत्यादी दरवर्षी हिवाळय़ात उजनी परिसरात स्थलांतर करून येतात. भारतात येणाऱ्या या हिवाळी स्थलांतरितांसोबत हा बीनहंस भरकटत आला असावा.
डॉ. अरिवद कुंभार, पक्षी अभ्यासक, अकलूज
